آغاز و انجام (کتاب)
آغاز و اَنجام عنوان شماری از رساله‌ها و کتاب‌های کلامی و عرفانی به قلم اندیشمندان مسلمان است. برخی از مهم‌ترین كسانی كه رساله یا كتابی با اين عنوان دارند عبارتند از: خواجه نصیر الدین طوسی، اثیرالدین ابهری، محمد احمدی، افضل الدین کاشانی، ابوالخیر محمد تقی فارسی، کمال الدین کاشی، عزالدین نسفی، علامه طباطبایی .
معرفی
آغاز و انجام، عنوان شماری از کتاب‌ها و رساله‌های کلامی و عرفانی است که توسط اندیشمندان مسلمان و شیعی به نگارش درآمده است. برخی از این رساله‌ها و کتاب‌ها از این قرار است:
اثر خواجه نصیرالدین طوسی
اثر خواجه نصیرالدین طوسی(درگذشت ۶۷۲ق) رساله‌ای مختصر و فشرده در باب مبدأ و معاد است که در حقیقت شرح حال انسان در دو عالم دنیا و آخرت است که در برخی مواضع به اختصار درباره آغاز، یعنی خداوند نیز سخنانی بیان شده است. از این‌رو گفته شده این رساله، اثری درباره معرفت نفس شمرده می‌شود.
خواجه نصیرالدین در آغاز این رساله مینویسد: «دوستی از محرّر این تذکره التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‌اند، از انجام کار آفرینش شبیه به آنچه در کتاب مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء مذکور، از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده کنند».
به گفته حسن حسن‌زاده آملی این کتاب یکی از مصادر «الحکمة المتعالیة» اثر ملاصدرا در مسئله نفس بوده است.
محتوا
این کتاب دارای ۲۰ فصل به ترتیب ذیل است:
- درباره صفت آخرت و ذکر سالکانش،
- اشاره به مبدأ و معاد،
- دو جهان و مراتب مردم در آن دو،
- مکان و زمان (آخرت)،
- حشر خلایق،
- احوال اصناف خلق در آن جهان و ذکر بهشت و دوزخ،
- اشاره به صراط،
- نامه اعمال،
- اشاره به حساب و طبقات اهل حساب،
- وزن اعمال و ذکر میزان،
- اشاره به طی (نوردیدن) آسمان‌ها،
- نفخ صور،
- حالات روز قیامت،
- درهای بهشت و دوزخ،
- زبانیه دوزخ،
- جوی‌های بهشت،
- خازن بهشت و دوزخ،
- درخت طوبی و زقوم،
- حورالعین،
- ثواب و عقاب و عدل.
خواجه دیباچه کتابش را با آیات ۸و۹ سوره آل‌عمران آغاز کرده استو در ادامه نوشته است:«سپاس آفريدگارى را كه آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلكه خود همه اوست.» و درود بر پيغمبران كه راه نمايان خلق‌اند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى الله عليه و آله.و در فصل اول کتاب راه آخرت را روشن و راهنمایانش را قابل اعتماد و نشانه‌های راهش را آشکار و پیمودنش را آسان ولی در عین حال مردم را از آن رویگردان دانسته است. وی همچنین علت این رویگردانی را اموری چون شهوت و غضب و فریب کاری‌های نفس اماره و تقلید از جاهلان عالم نما برشمرده است. فصل بیستم که پایان کتاب است درباره ثواب و عقاب و عدل الهی است. خواجه در این فصل ثواب را از فضل خدا و عقاب را از عدل او دانسته است و بالاترین ثواب را از آنِ شهیدان دانسته که خویشتن را درباخته و فدا کرده‌اند و بیشترین عقاب را هم از آنِ کسانی دانسته که خویشتن را باخته و زیان کرده‌اند.آخرین فراز کتاب نیز بیان این مطلب است که «الدنيا حرام على اهل الآخرة و الآخرة حرام على اهل الدنيا و هما حرامان على اهل الله».
نسخه و چاپ
رساله آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در سال‌های ۱۳۱۳ق، ۱۳۲۴ق، ۱۳۱۸ش و ۱۳۳۵ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است و نسخههای خطی آن نیز در انگلستان (موزه بریتانیا)، ایران (تهران، مشهد، همدان، قم)، پاکستان، ترکیه و مصر موجود است.
اثر اثیر الدین ابهری
رساله مبدأ و معاد اثر اثیرالدین مفضل بن عمر ابهری دارای ۲ بخش است. بخش اول، ۶ فصل بدین ترتیب دارد:
- برهان واجب الوجود،
- توحید واجبالوجود،
- تنزیه واجبالوجود،
- اثبات معلول،
- کثرت عقول،
- اثبات نفوس فلکیه.
بخش دوم، دارای ۵ فصل بدین‌گونه است:
- معاد جسمانی
- بطلان تناسخ
- نفس غیرقابل فساد
- معاد روحانی
- کرامات، وحی و الهام.
برخی این رساله را ترجمه کتاب المبدأ والمعاد اثر ابوعلی سینا پنداشتهاند که گفته شده درست نیست. از این اثر نسخه هایی خطی در کتابخانه های مرکزی دانشگاه تهران، الهیات، مجلس شورای ملی (سابق) و مدرسه سپهسالار (سابق) موجود است.
دیگر رساله‌ها
رساله‌های دیگری با عنوان آغاز و انجام به شرح زیر به نگارش درآمده است:
- اثر عزالدین بن محمد نسفی نخشبی، معاصر سلطان جلال الدین خوارزمشاه (۶۱۷-۶۲۸ق) که نسخه‌ا‌ی خطی از رساله او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
- اثر افضل الدین کاشانی معروف به بابا افضل که به «انجام‌نامه» نیز مشهور است.
- اثر محمد احمدی که رساله‌ای درباره مبدأ و معاد به شیوه عارفان حروفی است. نسخه‌ا‌ی خطی از آن، دارای تاریخ کتابت ۸۵۵ق/۱۴۵۱م، در کتابخانه ایاصوفیا (استانبول) موجود است که فیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
- رساله ابوالخیر محمد تقی بن محمد فارسی (درگذشت۹۴۰ق)، شاگرد میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (درگذشت۹۰۳ق) که درباره اسطرلاب است. این رساله گزیدهای است از کتاب حل التقویم ابن فارسی که در ۳ قسمت (آغاز، مقالهای در چند لمعه و انجام) فراهم آمده و طبق فهارس نسخههای خطّی به نام‌های دیگری مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّالتقویم و انتخاب حلالتّقویم نیز یاد شده است.
آقابزرگ تهرانی نسخه‌ا‌ی از آن را ضمن مجموعه‌ا‌ی در کتابخانه حاج علی‌محمد نجف‌آبادی]] در نجف اشرف دیده است که تاریخ کتابت این نسخه ۱۱۲۲ق است. همچنین از این رساله نسخه‌‌هایی خطی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آستان قدس رضوی، مسجد گوهرشاد (مشهد) و شورای ملی (سابق) موجود است.
- اثر کمال الدین بن جمال الدین کاشی که نسخه‌‌هایی خطی از کتاب او در کتابخانه مرکزی و الهیات دانشگاه تهران موجود است. برخی از فهرست نویسان او را «کمال الدین عبدالرزاق بن علی لاهیجی» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهیجی (درگذشت۱۰۷۲ق) اشتباه گرفتهاند.
پانویس
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، بخش مقدمه، ص۸۰.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ص۱.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، بخش مقدمه، ص۷۸.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، فهرست کتاب.
- ↑ طوسی، رساله آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵-۶.
- ↑ طوسی، رساله آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷۱-۷۲
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۶.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹و۴۴۰.
- ↑ رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ* رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ ۚ إِنَّ اللهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ* پروردگارا، پس از آنكه ما را هدايت كردى، دل‌هايمان را دستخوش انحراف مگردان، و از جانب خود، رحمتى بر ما ارزانى دار كه تو خود بخشايشگرى.*پروردگارا، به يقين، تو در روزى كه هيچ ترديدى در آن نيست، گردآورنده [جمله] مردمانى. قطعاً خداوند در وعده [خود] خلاف نمى‌كند.
- ↑ دنیا بر اهل آخرت حرام و آخرت بر اهل دنیا حرام است و هر دو بر اهل خدا حرام است.
منابع
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم،اسماعیلیان و تهران، کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، خواجه نصیرالدین، آغاز و انجام، مقدمه، شرح و تعلیقه حسن حسن‌زاده آملی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.